Sự phát triển mạnh mẽ của các thuật toán, dữ liệu lớn cùng công nghệ AI tạo sinh đang xây dựng một thế giới ảo với sức mạnh mềm vô cùng lớn trong việc định hình nhận thức, điều phối hành vi và thao túng thực tế xã hội, kinh tế, chính trị trên phạm vi toàn cầu.
Trong "đế chế ảo" này, khái niệm về "sự thật" đang bị đe dọa nghiêm trọng khi các công nghệ như mô hình ngôn ngữ lớn (LLMs) và deepfake có thể khiến ranh giới giữa thật và giả, chân lý và hư cấu chỉ còn cách nhau một cái nhấp chuột. Video, âm thanh và hình ảnh giả mạo hiện đại có thể chạm tới mức độ tinh vi đến mức mắt thường và tai nghe thông thường cũng khó có thể phân biệt, làm gia tăng rủi ro lan truyền tin giả gây rối loạn xã hội và đe dọa an ninh quốc gia.
Tình hình đó đặt ra yêu cầu cấp bách về khả năng kiểm soát và bảo vệ không gian số. Theo đó, Việt Nam đang đứng trước yêu cầu thiết yếu phải xác lập "lằn ranh đỏ" về pháp lý, kỹ thuật và đạo đức trong hoạt động phát triển và ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI). Những giới hạn này nhằm mục tiêu bảo vệ chủ quyền quốc gia và đảm bảo an ninh trong thời kỳ nền kinh tế số bùng nổ, đồng thời tạo dựng nền tảng vững chắc để khẳng định vị thế trên trường quốc tế.
Đầu tiên, về chủ quyền số quốc gia, đó không chỉ đơn thuần là kiểm soát hạ tầng Internet vật lý. Trong thực tế, quyền này mở rộng đến việc quản lý, kiểm soát và quyết định đối với dữ liệu, không gian mạng và các hoạt động xã hội, kinh tế diễn ra trên nền tảng số trong phạm vi lãnh thổ của quốc gia. Điều này bao gồm quyền xét xử đối với dữ liệu của công dân Việt Nam, khả năng ban hành và thực thi pháp luật đối với các nền tảng xuyên biên giới hoạt động tại Việt Nam, và khả năng tự chủ trong phát triển công nghệ để tránh phụ thuộc hoặc bị thao túng bởi các tập đoàn công nghệ nước ngoài.
Tiếp theo, chủ quyền dữ liệu được xác định như một tài nguyên quốc gia có giá trị chiến lược. Quản lý và khai thác dữ liệu này không chỉ giúp gia tăng giá trị kinh tế mà còn bảo vệ an ninh quốc gia trong các hoạt động giao dịch xuyên biên giới. Hiến pháp và hệ thống pháp luật của Việt Nam đã khẳng định quyền của Nhà nước trong việc huy động mọi nguồn lực để phát triển dữ liệu và xem đây như một tài sản chủ quyền - đặc biệt trong bối cảnh ngày càng nhiều dữ liệu quan trọng bị chuyển ra khỏi phạm vi quốc gia.
Thứ ba, chủ quyền AI (trí tuệ nhân tạo) là mở rộng của chủ quyền số, đề cập khả năng của quốc gia trong việc làm chủ công nghệ AI trên lãnh thổ. Việt Nam cần trở thành nhà sáng tạo, sở hữu hạ tầng tính toán, kiểm soát các mô hình ngôn ngữ lớn tiếng Việt, để bảo vệ bản sắc văn hóa và đảm bảo các hệ thống AI hoạt động phù hợp lợi ích quốc gia. Việt Nam không chỉ là thị trường tiêu dùng mà còn cần phải là trung tâm phát triển, chủ động định hướng và kiểm soát công nghệ này.
“Lằn ranh đỏ” trong việc phát triển và sử dụng AI chính là các giới hạn tuyệt đối không được vượt qua. Trong thực hiện chính sách này, Việt Nam kiên quyết cấm sử dụng AI để phá hoại, xâm phạm an ninh, trật tự, chia rẽ nội bộ hoặc xuyên tạc lịch sử, phủ nhận thành tựu cách mạng; đồng thời kiên quyết không cho phép sử dụng AI để xâm phạm quyền riêng tư, nhân phẩm, dữ liệu cá nhân trái pháp luật hay chuyển giao dữ liệu quốc gia ra nước ngoài khi chưa có sự đồng ý của cơ quan thẩm quyền.
“Lằn ranh đỏ” không đồng nghĩa với sự đóng cửa, cô lập hay cản trở sáng tạo và phát triển, mà chính là sự xác định rõ ràng chủ quyền để Việt Nam hội nhập quốc tế một cách chủ động, an toàn và tự tin trong kỷ nguyên số. Việc giữ vững “lằn ranh” này sẽ quyết định khả năng bảo vệ chủ quyền đất nước, đồng thời giúp Việt Nam tiến gần hơn tới mục tiêu trở thành quốc gia phát triển, thu nhập cao vào năm 2045.
Trong bối cảnh đó, Công ước Hà Nội về chống tội phạm mạng - vừa được ký kết tại Hà Nội vào tháng 10/2025 - đã đặt nền móng vững chắc trong nỗ lực toàn cầu bảo vệ an ninh mạng. Công ước này không chỉ khẳng định chủ quyền quốc gia trên không gian mạng, mà còn thiết lập các quy định pháp lý cụ thể về hình sự hóa các hành vi tội phạm mạng như truy cập trái phép, can thiệp dữ liệu, phát tán mã độc, gian lận trực tuyến và nhiều nhóm tội phạm công nghệ cao khác.
Bên cạnh đó, Công ước Hà Nội cũng đặt ra cơ chế hợp tác quốc tế, trong đó có mạng lưới hỗ trợ hoạt động 24/7 cho các quốc gia thành viên nhằm phong tỏa dữ liệu điện tử, xử lý nhanh các vụ việc khẩn cấp và thu thập chứng cứ điện tử. Đây được xem như một bước ngoặt quan trọng để Việt Nam và các nước cùng nhau xây dựng trật tự pháp lý toàn cầu cho an ninh mạng, góp phần cân bằng quyền lợi giữa bảo vệ an ninh và duy trì các quyền con người trực tuyến.
Việc ký kết Công ước Hà Nội được nhận định là sự ghi nhận vai trò chủ động của Việt Nam trong thúc đẩy đối thoại và hợp tác quốc tế về an ninh mạng, mở ra một kỷ nguyên mới cho quản trị không gian số, giúp biến môi trường ảo trở thành không gian của luật pháp, phát triển, và sự hợp tác bền vững.
Khôi Nguyên